اقتدار ارتش یک کشور هم به خودکفایی نظامی آن سرزمین وابستگی تام و تمامی دارد؛ اگر بنا باشد تجهیزات عمده نظامی را از آن سوی مرزها تهیه کنند، تردیدی نیست که هنگام ضرورت، دشمنان می‌توانند برای از کار انداختن نیروی نظامی، اقدامات گسترده‌ای انجام دهند. میرزاتقی‌خان امیرکبیر مانند هر سیاستمدار باهوشی، بر این امر واقف بود و می‌دانست برقراری ثبات و نظم در کشور، بدون تقویت ارکان حرب ممکن و میسر نیست. تجربه تلخ دوره جنگ‌های ایران و روسیه تزاری و در پی آن، انعقاد قراردادهای ننگین گلستان و ترکمانچای، این حقیقت را برای برخی دولتمردان آگاه آشکار کرده بود که ارتش ایران، نیازمند تغییرات بنیادین و تجهیز با شیوه‌ها و ابزارآلات نوین جنگی است. از سوی دیگر، تلاش‌های عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، در مجهز کردن قشون ایران به وسیله کارشناسان انگلیسی و صد البته، شانه خالی کردن بریتانیا از قول و قرارش با ایران در خلال جنگ‌ها و در نتیجه، شکست سنگین سپاه ایران در قفقاز، نشان داده بود در این معرکه و رقابت استعماری باید در گزینش کارشناسان نظامی هم دقت وافری داشت. امیرکبیر که پیش از رسیدن به صدارت، مقام امیرنظامی هم داشت، با چنین پیش‌زمینه ذهنی، کوشید اوضاع نهاد نظامی کشور را سامان دهد.
امیر با تمام قوا در مسیر تربیت افسران زبده ایرانی گام برداشت. فعالیت مدرسه نظام یا همان دانشکده افسری او، هشت ماه پیش از شروع به کار دارالفنون آغاز شد و میرزاتقی‌خان در نامه‌ای به ناصرالدین‌شاه نوشت: «امتحانات 6ماهه مدرسه [نظام] به‌خوبی انجام یافت. قرار است به جهت [تمرین] جنگ، چندین فوج مشق مُخبران بکنند؛ چون برای جنگ بهترین مشق‌هاست. در نزد صاحب منصبی که فردا وارد می‌شود (منظور متراتسو ایتالیایی است) علم ساختن قلعه و بردن مارپیچ و ساختن پُل را خواهند آموخت. آن‌وقت به زودی در ایران صاحب‌منصبان لایق تربیت خواهند شد که می‌توانند دیگران را تعلیم دهند». با دستور امیر، آنچه استادان آموزش می‌دادند، به صورت بومی شده و در قالب کتابی به نام «نظام ناصری» توسط بهرام‌میرزا معزالدوله، فرزند عباس‌میرزا به رشته تحریر درآمد و این کتاب، نخستین کتاب ایرانی در فنون نظامی‌گری جدید بود و ایران را از وابستگی به متون فرنگی نجات داد. با این رویکرد، تنها در 6ماه نخست صدارت امیرکبیر، تعداد نظامیان ایران از مرز 92هزار نفر فراتر رفت؛ سربازان و افسرانی که با دقت فراوان و با توجه به عِرق ملی تربیت می‌شدند. این رقم در پایان عمر صدراعظمی میرزاتقی‌خان به بیش از 137هزار نفر رسید؛ رقمی که با شهادت او، افتی فاحش پیدا کرد و به‌تدریج، ساختارهایی که توسط وی ایجاد شده بود، از بین رفت.

خودکفایی تسلیحاتی

گام دیگر امیرکبیر در مسیر خودکفایی نظامی، ایجاد صنایع مرتبط با آن در کشور و به صورت بومی بود. او حتی از خیر واکسیل و علامت‌های نظامی لباس ارتشی‌ها نگذشت و تولید آن را به خورشیدخانم، خیاط زبردست پایتخت واگذاشت و واردات این قبیل وسایل را از خارج ممنوع کرد. با دستور امیر، حاجی محمدحسن جبادار باشی، از فارس به تهران فراخوانده شد تا با توجه به سوابق درخشانش در فنون تولید ابزارهای جنگی، مسئولیت کارخانه اسلحه‌سازی تازه‌تأسیس تهران را برعهده بگیرد. این کارخانه با حمایت امیرکبیر می‌توانست ماهانه هزار تفنگ مرغوب تولید کند. در اصفهان نیز که کار صنعتگری رونق داشت، کارخانه اسلحه‌سازی ایجاد شد و ماهانه 300 تفنگ عالی به ارتش تحویل می‌داد. در همین کارگاه‌ها، شمشیرهای فولادی به تعداد مورد نیاز تولید می‌شد. به‌تدریج واردات تفنگ، شمشیر و ادوات نظامی از خارج، به‌طور محسوسی کاهش یافت.

تفنگ‌های ایرانی بهتر از نوع انگلیسی

میرزاتقی‌خان در نامه‌ای به ناصرالدین‌شاه، گزارش کار خود را در این زمینه چنین شرح داده‌است: «تفنگ‌هایی که در جباخانه(کارخانه اسلحه‌سازی) می‌سازند، بهتر از تفنگ‌هایی است که این روزها از ولایت انگلیس آورده‌اند؛ خصوص در چخماقشان بسیار خوب می‌سازند و چخماق تفنگ سربازی لازم نیست که بهتر از این باشد. در فرنگستان لوله تفنگ سربازی را یک‌پارچه(ورق فلزی) پهن، پهن می‌کنند و بعد از آن دو طرفش را به هم آورده، جوش می‌دهند و تفنگ‌های عالی می‌سازند... ما در اینجا از راه احتیاط تفنگ‌های سربازی را که در جباخانه می‌سازند، لوله پیچ می‌کنیم و در سایر اعمال جباخانه و قورخانه، استادان و صنعت‌کاران بسیار قابل شده و ترقی کرده‌اند... به‌طوری خوب می‌سازند که در فرنگستان چند سال سابق بر این نتوانستند بسازند». دیگر گزارش امیر نشان می‌دهد او در پی تولید فتیله‌ای برای توپ بود که بتواند در شرایط بارندگی‌ هم آتش بگیرد و شلیک کند و موفق به تولید آن هم شد. کارخانه تولید توپ نیز به سرعت چرخه تولید را آغاز کرد و محصول آن، از هزار قبضه توپ در کالیبرهای مختلف، با گلوله‌های سه تا 24 پوندی (یک و نیم تا 12 کیلویی) تا پایان صدارت امیرکبیر فراتر رفت؛ به‌طوری که شیل در گزارش خود به دولت انگلیس، توپخانه ارتش ایران را در دوره صدارت میرزاتقی‌خان کاملاً فعال و قدرتمند توصیف کرده‌است.